Gemeentearchief Ede

Gemeentearchief Ede

Periode: 1650 tot heden

Het bestuur van het Schoutambt Ede lag in de 17^e eeuw voor een belangrijk deel in handen van de Ambtsjonkers. Zij beperkten zich voornamelijk tot openbare en kerkelijke zaken. De belangen van de burgers en boeren werden veelal door de verschillende buurten behartigd.

De oudste ambtsjonker van dit college fungeerde als secretaris en daarmee ook als archivaris. In de loop der jaren groeide uiteraard de hoeveelheid geschriften langzamerhand uit. Bekend is dat in 1724 het archief was opgeborgen in een afgesloten mandje, dat door een smid moest worden opengemaakt.

Kast
Omdat de ambtsjonkers niet beschikten over een eigen ruimte vergaderden ze in een herberg; aanvankelijk in De Roskam, later in De Posthoorn. Om diezelfde reden werd het archiefmateriaal bewaard ten huize van de dienstdoende ambtsjonker, die meestal niet in Ede woonde. In 1755 werd door een Wageningse timmerman een kast geleverd ter bewaring van het ambtsarchief. Vermoedelijk werd deze zo genaamde ambtskast in 1796 geplaatst in de ambtskamer van De Posthoorn. Daar was deze kast in ieder geval nog in 1803 in gebruik en kan beschouwd worden als het eerste depot van het gemeentearchief.

Ambtsjonkers
Als bewaarders van de eerste archieven zien we vele illustere namen uit de Edese geschiedenis; zoals Jonker Luman van Lauwick (1650), Hessel van Lauwick tot Hoekelom (1670), L.A. Torck, Heer van Rosendaal (1708), A.G. van Eck van Nergena (1760), A.J. Torck van Voorschoten (1775) en J.W.J. baron van Haersolte (1794). Baron van Haersolte heeft de functie van archiefbeheerder maar kort uitgeoefend. Nadat ons land door de Fransen was bezet (1795) veranderde het bestuur van het ambt Ede. In plaats van de ambtsjonkers kwam er een gemeenteraad, ofwel municipaliteit. Van Haersolte droeg het beheer over de archieven over aan de burger Gerrit Jan Roelofsen, die in 1801 werd vervangen door mr. Charles Bavius de Vries.

Vier burgemeesters
Keizer Napoleon lijfde in 1810 het Koninkrijk Holland bij Frankrijk in en het ambt of canton Ede werd vanaf 1812 gehergroepeerd tot vier communes: Ede, Bennekom, Lunteren en Otterlo. De burgemeesters (maires) voerden hun administratie bij hen aan huis en bewaarden ook daar hun archiefjes. In 1818 kwam een einde aan de Franse tijd en werden deze archieven overgedragen aan het nieuwe gemeentebestuur van het ambt, nu gemeente, Ede. Deze archiefstukken werden niet erg ordelijk geinventariseerd en raakten vermengd met elkaar. Tot 1850 trad R. Burggraaff op als secretaris en archiefbeheerder. Hij werd opgevolgd door Theodoor Prins, die niet alleen burgemeester maar ook secretaris van de gemeente was. In 1860 werd Prins opgevolgd als secretaris door Johan Christoffel ten Cate.

Gemeentehuizen
In 1864 werd een verbouwde woning (tegenover De Posthoorn) in gebruik genomen als gemeentehuis. Vanaf dat moment kreeg ook het archief een vaste bewaarplaats. In 1899 werd een nieuwgebouwd gemeentehuis betrokken aan de Grotestraat (nu Notaris Fischerstraat). Hier kreeg het archief op de zolder een ruimte en kon ook worden voldaan aan de eisen die de archiefwet van 1918 stelde. De archiefstukken waren grotendeels opgeslagen in kartonnen dozen van  margarinemerken en het archief werd dan ook spottend wel de margarinewinkel genoemd. Veertig jaar kreeg het archief rust, totdat de oorlogsdreiging groter werd. Een zolderverdieping is niet bepaald een veilige plaats en in augustus 1940 besloot de gemeenteraad een nood-archiefdepot in te richten in een kelder van het perceel Molenstraat 2. En dat was maar goed ook omdat een felle brand in 1942 het gemeentehuis in de as legde. Hierbij verbrandde ‘gelukkig’ slechts het bevolkingsregister; andere archiefdelen werden gespaard. Negen jaar zou de slecht geventileerde en slecht verwarmde kelder aan de Molenstraat in gebruik blijven, waarna het archief verhuisde naar een nieuwe vleugel die gebouwd was aan De Sterrenberg, het toenmalige gemeentehuis.

Ordening
In 1940 werd de ervaren Amsterdammer S.B.J. Denijs benoemd tot archivaris van het gemeentearchief. Hij legde de basis voor het huidige archief. Begonnen op zolder en daarna jarenlang ondergronds ordende hij de wanorde en inventariseerde hij de archieven. In 1953 werd Denijs opgevolgd door Jacob Das, die ruim een jaar daarvoor als volontair op het gemeentearchief begonnen was. Een jaar later verhuisde het archief van De Sterrenberg naar de kelder van De Bergpoort. Das ordende en beschreef onder andere een groot aantal archivalia die werden terugontvangen van het provinciale archief in Arnhem welke daar sinds 1888 in bewaring waren geweest.

Ruimte
Met de ingebruikname van het nieuwe gemeentehuis in 1977 beschikte het gemeentearchief van Ede over een speciale ruimte voor archieven, een flinke studiezaal en een (historische) bibliotheek met ruim 3000 titels. Na de verbouwing in 1999 is er ruim plaats (bijna zes kilometer plankruimte) voor alle archiefstukken.

• Archieven en collecties zijn er onder andere over:
• de voormalige buurten 
• het college van ambtsjonkers 
• het gemeentebestuur 
• doop-, trouw en begraafregisters 
• polderbesturen 
• woningbouwverenigingen 
• burgerlijk armbestuur 
• onderwijs 
• sportverenigingen 
• notarissen
• kerken
• bouwvergunningen 

Daarnaast zijn er nog diverse particuliere collecties en familiearchieven. Tot slot heeft het gemeentearchief nog een groot beeldarchief, een kaartencollectie, een documentatiecollectie en een krantencollectie.

In 1993 werd Corrie-Christine van der Woude de eerste full-time, gediplomeerde gemeentearchivaris van Ede. Zij werd in 2002 in deze functie opgevolgd door archivaris Peter van Beek. Later volgden Hans Berende (2018) en Rob Urban (2022).

Getoonde foto
GA10208