Gelders Veenendaal, de geschiedenis van

Gelders Veenendaal, de geschiedenis van

Vanaf circa 1430 werd er veen ontgonnen in de gebieden van de Gelderse Vallei, ten noorden van de stad Rhenen. Voor het vervoer van de turf naar het westen van het land werd aan het einde van de 15e eeuw de ‘Bisschop Davids Grift’ aangelegd.

De veengebieden lagen zowel op het grondgebied van de Hertog van Gelre, als in het Sticht (het bisdom Utrecht). Vanwege godsdiensttwisten tussen het Sticht en Gelre verzandde de Grift, maar het vervenen werd in 1545 weer hervat, nadat Karel V ook Gelre in zijn bezit kreeg. Hij verleende aan de gezamenlijke grondeigenaren, de veengenoten, toestemming tot vervening. Deze veencompagnie nam het initiatief tot de stichting van een nederzetting in het centrum van dit gebied.

Grens
In die tijd kreeg de Grift ook een aantal zijtakken, waarlangs bebouwing verrees. Langzaam groeide de nederzetting uit tot een dorp dat plaats bood aan de gezinnen van de veenarbeiders en tevens als marktplaats diende. In 1561 werd op een zandheuvel een kerk gebouwd, de huidige Oude of Sint Salvatorkerk op de markt. In de wijdingsakte van de kerk uit 1566 werd het dorp voor het eerst aangeduid als ‘Veenendael’. Het dorp was niet zelfstandig; het grootste deel behoorde bij de gemeente Rhenen, een klein deel bij de gemeente Renswoude en een deel bij de gemeente Ede. Beter gezegd behoorde het Gelderse deel grotendeels tot de buurt Ede-Veldhuizen en een kleiner deel tot de buurt Maanen. Doordat de provinciegrens dwars door het dorp liep sprak men van Stichts en Gelders Veenendaal.

Buurten
Aan beide zijden van de provinciegrens was het dorp verdeeld in drie buurten: de Bovenbuurt, de Middelbuurt en de Benedenbuurt. Elke buurt had twee buurtmeesters, een Stichtse en een Gelderse.
Hun voornaamste taken bestonden uit het innen van belastingen, het regelen van de dorpslasten en de afwatering. Ook een zelfstandig gerecht ontbrak: deels ressorteerde men onder het gerecht in Rhenen, deels onder het ambt Ede. In beide delen van het dorp was een hulpschout aangesteld, belast met het doen van dagvaardingen.

Franse Tijd
Aan deze situatie kwam pas na lange tijd een einde; in 1795 grepen enkele Veense burgers de inval van de Franse legers aan om een eigen gemeente op te richten. Dat lukte en men kwam los van Rhenen, Renswoude en Ede. Veenendaal kreeg een eigen ‘maire’ en municipale raden voor het Stichtse deel. Gelders Veenendaal had weliswaar korte tijd een eigen maire, maar viel na de Franse tijd gewoon weer onder de gemeente Ede. Uiteindelijk werd alleen Stichts Veenendaal zelfstandig, met op dat moment ruim 1900 inwoners. Gelders Veenendaal telde toen rond 1200 zielen.

School
Gelders Veenendaal was dan wel onderdeel van de gemeente Ede maar kende in latere jaren een eigen ‘bestuurlijk centrum’. De openbare ‘Gelderse School’, geopend in 1880, vervulde een rol als hulpsecretarie van de gemeente Ede. Hier kon aangifte gedaan worden van geboorten en overlijden en andere administratieve zaken, ook was het gebouw trouwlocatie. Achter de Gelderse School was de brandweerkazerne van Gelders Veenendaal gevestigd. Gelders Veenendaal had ook een eigen veldwachter, die uiteraard namens de gemeente Ede optrad.

Onderhandelingen
In 1902 werd voor het eerst door de gemeentebesturen van Veenendaal en Ede gesproken over een overgang van Gelders Veenendaal naar Stichts Veenendaal. Dat was een startsein voor een reeks van besprekingen die meer dan vijftig jaar zouden duren. Men was het oneens over de kosten van wegen en bruggen, over de verlichting, over de algemene-politie-verordeningen, over de school, enzovoort. Er werden in 1924 zelfs handtekeningenacties tegen de samenvoeging gehouden. In de Tweede Wereldoorlog ging de burgemeester van Ede, op voorwaarden, akkoord met een annexatie door Veenendaal. Pas na de oorlog speelde deze kwestie opnieuw en nadat bleek dat de gemeenteraad niet geraadpleegd was verklaarde de raad zich ongebonden.

Eenwording
Eindelijk in 1957 werd men het eens en na goedkeuring in de beide gemeenteraden, beide kamers van Gedeputeerde Staten en de Tweede Kamer werd in 1960 de eenwording een feit. Stichts Veenendaal kreeg Gelders Veenendaal erbij en ook met Rhenen en Renswoude waren er grenswijzigingen. Op 1 januari 1960 verhuisden 4.323 Gelders Veenendalers naar een andere gemeente en zelfs een andere provincie, zonder dat er ook maar één verhuisdoos aan te pas kwam. In 1998 heeft Veenendaal nogmaals flink wat grond van Ede in bezit gekregen. Door een grenscorrectie kan nu de nieuwe wijk Veenendaal-Oost worden gebouwd.

Getoonde foto
GA14918 Het Benedeneind, omstreeks 1900