Buurt Maanen

Buurt Maanen

In 1911 hield de buurt Maanen na bijna zevenhonderd jaar op te bestaan. Na een laatste buurtspraak in de maand juni van dat jaar kwam er een einde aan deze buurt door de verkoop van de laatste gemeenschappelijke bezittingen.

Waarschijnlijk is de buurt Maanen rond 1334 ontstaan toen graaf Reinoud II uit geldgebrek veel van zijn gronden op de Veluwe verkocht en waaruit de buurten, ook wel marken genoemd, ontstonden. Als we afgaan op het aantal bekende buurtboeken telde Ede in de 15^e eeuw dertien buurten. De buurtschap Maanen was ongeveer 1100 hectare groot en bestond grotendeels uit heide en stuifzanden. De belangrijkste bezittingen waren de Buurtheide, het Maanderzand, het Oortveld en het Turfveld. De buurt telde zeventien huizen/boerderijen. De grootste eigenaar, zo blijkt uit stukken van 1647, was de graaf Van Cuijlenburgh die acht boerderijen bezat en veel veengrond.

Gemeenschappelijk
De bewoners van een buurt waren op zichzelf aangewezen, het waren vrije mensen. Ze regelden zelfstandig, maar wel samen, alles wat op de buurt betrekking had. De boeren waren eigenaars van de buurt, waarbij alle ‘onaangemaakte’ grond, zoals heide- en hooilanden gemeenschappelijk bezit waren. De buurtschap kende een eigen bestuur, eigen rechten en eigen wetten; overtreders werden beboet. Ook het onderhoud van wegen en de waterhuishouding was een gemeenschappelijke taak. De ontwikkeling van de buurt Maanen is een proces van eeuwen geweest. De boeren hebben heel wat ‘Carolusguldens’ uitgegeven aan de ontginning van hun woeste en natte gronden.

Buurtspraak
Jaarlijks, in het voorjaar, kwamen de geërfden bijeen voor de ‘buurtspraak’. Hier stelde men verordeningen (keuren) op over algemene belangen, de gemeenschappelijke eigendommen, onderhoud van wegen, waterlozing, enzovoort. Voorzitter van deze vergaderingen en tevens hoofd van de buurt was de buurtrichter (te vergelijken met de huidige burgemeester), gekozen voor het leven. Hij werd bijgestaan door twee buurtmeesters (wethouders), die jaarlijks werden benoemd. Het buurtbestuur werd bijgestaan door de buurtschrijver (secretaris). De boetes werden geïnd door de buurtscheuter (veldwachter). De buurtschrijver maakte van alle besluiten aantekening in het buurtboek. Helaas zijn de buurtboeken van voor 1685 bij een brand in het huis van buurtschrijver Hermannus Holtrop in vlammen opgegaan.

Waterafvoer
In vroeger tijden was de waterstand veel hoger dan tegenwoordig. Het westelijk deel van de buurt Maanen was erg moerassig en stond regelmatig onder water. Er waren vele waterlopen in het gebied, waarvan de ‘Oude Wetering’ de grootste was. In Maanen liep zij onder de, al lang geleden verdwenen, ‘Plankenbrug’ door naar het zuiden. Hoewel gebrekkig vond afwatering plaats op de Kromme Eem, die de grens vormde tussen Utrecht en Gelderland. Na het graven van de Bisschop Davidsgrift (1473-1483) werd de waterlozing wat gunstiger. De Oude Wetering werd vergraven tot de hedendaagse Wetering om het water van de hoger gelegen buurt Doesburg, door de buurten Ede-Veldhuizen en Maanen naar het zuiden af te voeren. De situatie was aanleiding voor eindeloze ruzies tussen de buurten en ook met de Bennekommers en de Wageningers, waar het water uiteindelijk terecht kwam. De Hertog van Gelre bepaalde in een ‘Vorstelijke Brief’ dat de buurten niet zo maar mochten spuien, maar dat dit in de juiste volgorde moest geschieden. Eerst mocht het Maanderschut open, een dag later het Veldhuizerschut en weer een dag later het Doesburgerschut. Eén buurt kon niet zelfstandig optreden, omdat voor het openen van het schut ook een vertegenwoordiger van de aangrenzende buurt een sleutel diende om te draaien. Deze regeling bleef eeuwenlang, tot in de jaren dertig van de 20^e eeuw, bestaan.

Grensconflicten
Oorspronkelijk behoorde de Sijsselt aan de buurt Maanen, maar dit bos- en heidegebied werd rond 1600 door de Hertog van Gelre overgedragen aan de heren van Kernhem. Hierdoor ontstond in Maanen gebrek aan heidegronden om af te plaggen en om vee te houden. Vele conflicten met de buurt Ede-Veldhuizen zouden volgen als er weer eens boeren uit Maanen hun paarden of schapen op ‘vreemde’ grond lieten grazen. Aanvankelijk durfde het Buurtbestuur van Ede-Veldhuizen niet in te gaan tegen de heren van Kernhem wanneer die de boeren uit Maanen in bescherming namen. Na weer een ruzie over de loop van de grens werd door het landgericht in 1645 de noordgrens van de buurt Maanen vastgelegd. In 1754 werd voor alle duidelijkheid het hele gebied afgepaald.

Uitverkoop
De omwenteling in de buurt begon met de aanleg in 1840 van de Rhijnspoorweg (Utrecht-Arnhem), waarbij de eerste gezamenlijke gronden werden verkocht. De invoering van de Markenwet in 1886 maakte de verdeling c.q. verkoop van gezamenlijk bezit veel eenvoudiger. In 1900 werd tijdens de buurtspraak besloten de buurtheide ten oosten van de Stationsweg en ten noorden van de spoorlijn aan het Rijk te verkopen voor de bouw van kazernes en oefenterreinen, voor een bedrag van 10.000 gulden. De geërfden ontvingen per huis 115 gulden en per hectare f. 28,75. In het zelfde jaar werden grote stukken grond ten zuiden van de spoorlijn verkocht aan de firma R. Cruijff & Co uit Amsterdam die daar het Park Maanen (nu Oranjepark genoemd) inrichtte. In 1902 werd het ‘Turfveld’ voor bijna 11.000 gulden verkocht en in 1905 werden het ‘Maanderzand’ en het ‘Oortveld’ van de hand gedaan. Ook deze bedragen gingen naar de geërfden. Nadat diverse andere percelen aan particulieren waren verkocht, had het voortbestaan van de buurt weinig zin meer. In 1908 nam de gemeente de wegen in de buurt over en in 1911 hield de buurt op te bestaan.

Op het vroegere grondgebied van de buurt Maanen liggen nu o.a. het ‘Beatrixpark’, de woonwijken ‘Maandereng’ en ‘Rietkampen’ en diverse bedrijventerreinen.

De grenzen van de buurt Maanen zijn, op de kaart van vandaag, grofweg als volgt in te tekenen:

• In het westen: Begrensd door de gemeentegrens Veenendaal (Dragonderweg)
• In het zuiden: Het westelijk deel begrensd door de Maanderdijk, het oostelijk deel door de Zandlaan en vervolgens de Horalaan
• In het oosten: Juist oostelijk van de kazerneterreinen en het Sijsseltse bos
• In het noorden: Het westelijk deel de Schutterweg en de Frankeneng volgend, meer naar het oosten door de Klaphek en noordelijk van het Beatrixpark, uitkomend op de Eikenlaan

Getoonde foto
GA14828