Buurt Ede - Veldhuizen

Buurt Ede - Veldhuizen

Periode: ca. 1200 tot heden

Wanneer de buurten in het ambt Ede zijn ontstaan is niet exact aan te geven. Van een aantal is bekend dat graaf Reinoud II rond 1334 uit geldgebrek grond aan boeren op de Veluwe verkocht. 

De graaf had in vele buurten zoals Bennekom, Harskamp en Doesburg een woning die de ‘Hof’ werd genoemd. In Ede-Veldhuizen is geen spoor van een Hof gevonden. Algemeen wordt aangenomen dat de buurt de gronden al ‘van olds’ in bezit had, en dat de buurt (mark) uit de late Middeleeuwen stamt.

Gemeenschappelijk
De Saksen hadden het land verdeeld in gouwen, die weer in marken waren verdeeld. De bewoners van een mark (later buurt genoemd) waren op zichzelf aangewezen, het waren vrije mensen. Ze regelden zelfstandig, maar wel samen, alles wat op de buurt betrekking had. De boeren waren eigenaars van de buurt, waarbij alle ‘onaangemaakte’ (onontgonne) grond, zoals heide- en hooilanden gemeenschappelijk bezit waren. Ook het onderhoud van wegen en de waterhuishouding was een gemeenschappelijke taak. De buurschap kende een eigen bestuur, eigen rechten en eigen wetten; overtreders werden beboet. De buurt Ede-Veldhuizen is de enige buurt in de gemeente Ede, die nog steeds als organisatie bestaat (en één der laatsten van haar soort in Nederland).

Bestuur
De geërfden (gemeenschappelijke eigenaren) van de buurt vergaderden eens per jaar: de zogenaamde ‘buurtspraak’. Hier stelde men verordeningen (keuren) op over algemene belangen, de gemeenschappelijke eigendommen, onderhoud van wegen, waterlozing, de brandbestrijding, enzovoort. Lange tijd werden voorstellen slechts met algemene stemmen aangenomen, vanaf 1804 nam men besluiten bij meerderheid van stemmen. Hierna moesten de buurtmeesters die keuren uitvoeren. Eerst waren er twee, later vier: twee van het dorp Ede en twee van de buurt Veldhuizen. De buurt Ede-Veldhuizen kreeg pas laat een buurtrichter (voorzitter). De Schout Ceelman van Ommeren werd in 1667 de eerste. Na zijn dood in 1682 werden de heren van Kernhem buurtrichter. Tweehonderd jaar hebben de heren van Kernhem veel invloed gehad op de buurt. Vanaf 1876 werd de buurtrichter voor zes jaar benoemd en niet meer voor het leven.

Scheuter
Overtredingen van de keuren werden beboet door de buurtscheuter . Verder deed hij ook dienst als bode; hij was dus veldwachter en gemeentebode tegelijk. Vanaf 1690 was er sprake van een klepperman (nachtwaker) in het dorp. Zijn belangrijkste taak was toezicht en het voorkomen van brand. De houten huizen, gedekt met stro of riet, waren erg brandgevaarlijk. De klepperman ging samen met de scheuter op stap om nauwlettend toe te zien op het storten van as met vuur op mestvaalten, zonder dat deze gedoofd was. Eén van de buurtmeesters fungeerde als administrateur / penningmeester. Hij werd bijgestaan door de buurtschrijver, die namens de buurt verslagen van de besprekingen maakte en de correspondentie voerde. Deze buurtschrijver was lange tijd tevens koster, klokluider, schoolmeester en doodgraver!

Buurtboeken
Van de papieren over de buurt Ede-Veldhuizen is nogal wat bewaard gebleven. Uit het ‘Haardstedenregister’ weten we dat in 1570 het dorp Ede 31 huizen en Veldhuizen 26 huizen telde. Het oudste bewaard gebleven buurtboek dateert van het jaar 1596. Oudere jaargangen zijn helaas tijdens de grote brand van 1684 verloren gegaan. De kist waarin de boeken werden bewaard is jarenlang zoek geweest, totdat men hem terug vond tussen de kerkelijke archieven. In het buurtboek werden alle beslissingen van de buurtspraak vastgelegd. Aan de hand van deze buurtboeken kan de geschiedenis en de ontwikkeling van de buurt en het dorp Ede goed worden gevolgd. Veel besluiten hadden betrekking op de afwatering van de veengebieden in het westelijk deel van de buurt. Hoogteverschillen maakten afspraken met de Doesburgerbuurt, de buurt Maanen, Veenendaal en zelfs Wageningen en Rhenen noodzakelijk.

Vergaderplaats
Eeuwenlang hield men de buurtspraak in het koor van de Oude (Hervormde) Kerk. Afkondigingen en mededelingen werden door de koster in de kerk of op het kerkplein gedaan. In 1913 kwam aan deze traditie een eind toen, op verzoek van de kerk, besloten werd elders te gaan vergaderen. Vanaf 1914 werd in het logement ‘De Posthoorn’ vergaderd, eerst op de kegelbaan, later in het logement zelf. Nadat het logement in 1941 door brand verwoest was, vergaderde men in café ‘Marktzicht’. En nadat Marktzicht was afgebroken, werd de buurtspraak gehouden in café ‘De Bospoort’.

Verminderde invloed
Niet altijd was het in de loop der eeuwen mogelijk om een buurtspraak te houden. Door epidemieën en door oorlogen (zoals de Spaanse overheersing) werden wel eens wat jaren overgeslagen. Ook in de Frans-Bataafse tijd kon er niet vergaderd worden. De buurt kon na 1817 voorkomen dat de bezittingen van de buurt verdeeld werden. Door de invoering van de Gemeentewet in 1851 nam de gemeente veel taken van de buurten over. Onder andere het onderhoud van wegen en waterwegen en de brandbestrijding. Dit laatste kwam de buurt Ede-Veldhuizen wel goed uit, want de brandspuit was een grote kostenpost op de begroting. Door de veranderende omstandigheden en het afstoten van bezittingen nam de invloed van de buurt langzaam maar zeker af. Maar zolang het gemeenschappelijke belang van de heidevelden bestond, bleef de belangstelling van de geërfden bestaan.

Bezittingen
De afmetingen van de buurt Ede-Veldhuizen bleven in grote lijnen eeuwenlang als ‘van olds’. Er vonden wel enkele grensregelingen plaats met de buurten Maanen en Doesburg en het maalschap Eder Bosch, maar ingrijpend waren deze correcties niet. In het jaar 1771 werd de oude wildwal hersteld om het dorp beter te beschermen tegen het wild (o.a. wolven!). In 1832 had de buurt een oppervlakte van 1129 hectare. Bijna geheel onbebouwd: heide, zandverstuivingen, moeras, weiland en bos vormden de hoofdmoot. In 1902 verkocht de buurt de Ginkelse Heide aan het Rijk, dat er een militair oefenterrein inrichtte. De Edesche Heide (ten noorden van de oude rijksweg) werden in erfpacht aan het Rijk gegeven. In 1920 kocht het Rijk de erfpacht af, onder voorbehoud dat de geërfden het recht hielden schapen te weiden en plaggen te steken. In 1932 werd besloten de buurtwegen in eigendom en onderhoud over te dragen aan de gemeente. Tevens werd het terrein op de Klinkenberg, de Buurtdenne en het Zandgat (de latere Eder Kuil) afgestaan. Na 1960 werd er westelijk van het dorp een grote wijk met veel woningen gebouwd, die de toepasselijke naam ‘Veldhuizen’ kreeg.

Tot op heden wordt nog jaarlijks (op de derde donderdag van september) Buurtspraak gehouden en worden besluiten nog steeds aangetekend, waarbij het buurtboek inmiddels is vervangen door een losbladig systeem.  Nog altijd is iedere eigenaar van een huis en erve of van een bunder bouw- of weiland, staande of gelegen in de Buurt stemgerechtigd en geërfde.

De grenzen van de buurt Ede-Veldhuizen zijn, op de kaart van vandaag, grofweg als volgt in te tekenen:

• In het westen: Begrensd door de gemeentegrens Veenendaal, via De Klomp naar de gemeentegrens van Renswoude
• In het zuiden: Vanuit het westen eerst de oude Rijksweg (N224) volgend, dan afbuigend naar het zuiden tot de Schutterweg; in oostelijke richting volgend via de Frankeneng, door de Klaphek, noordelijk van het Beatrixpark en via de Eikenlaan doorlopend tot de Ginkel
• In het oosten: Vanuit het zuiden oostelijk van de Ginkelse heide, langs de herberg Zuid Ginkel, om verder naar het oosten af te buigen tot de Planken Wambuisweg en naar het noorden tot de Koeweg
• In het noorden: Vanuit het westen de (Ederveense) Buurtweg volgend, via de Doesburgerdijk, noordelijk van Kernhem tot de Wildzoom. Dan zuidelijk van het Edese bos langs, de N224 volgend tot de rotonde bij ‘De Langenberg’. Daarna noordelijk afbuigen tot ‘De Driesprong’  en daarna een deel van de Apeldoornseweg (N304) volgend om af te buigen naar de Koeweg

In 2018 is de Buurtspraak van Ede en Veldhuizen opgenomen op de lijst van immaterieel erfgoed in Nederland.

Getoonde foto
GA10369