Watertoren

Watertoren

In de zomer van 1905 vraagt de firma R. Cruijff en Zoon uit Amsterdam een concessie aan voor de aanleg en exploitatie van een openbare waterleiding in de gemeente Ede. Op 5 november van dat jaar verleent het college van burgemeester en wethouders een concessie voor 30 jaar.

De gemeente geeft een stuk grond in erfpacht gelegen aan de Lindelaan, hoek Klinkenbergerweg. Begin 1906 wordt de ‘N.V. Edesche Waterleiding Maatschappij’ opgericht. Directeur wordt C.J. Cruijff, een functie die hij tot 1945 zal houden.

Eigen ontwerp
De firma Cruijff bouwt aan de Lindelaan een watertoren met ernaast een pompgebouw. Het ontwerp is van vader Rijk en zoon Cornelis Johan Cruijff, beiden bouwkundige. Vanaf 1865 worden in ons land ruim 250 watertorens gebouwd. Watertorens vormen jarenlang een onmisbaar onderdeel van waterleidingsystemen. Het reservoir boven in de toren zorgt voor een constante en voldoende hoge druk in het hele waterleidingnet. Sinds de jaren ’50 wordt de functie van de watertoren meer en meer overgenomen door goed regelbare pompsystemen. De Edese watertoren is met zijn 41 meter één van de hoogste van ons land en naar zeggen ook één van de lelijkste!

Pompen en putten
In het pompgebouw worden twee gasmotoren van elk 18 pk geïnstalleerd voor de pompen, die het grondwater naar het geklonken stalen reservoir verpompen. Het reservoir in de top van de toren heeft een inhoud van 200 kubieke meter. Vanaf de dag van de concessieverlening wordt er hard gewerkt aan de bouw, aan het graven van meerdere putten voor het oppompen van grondwater en aan de aanleg van buizen voor een leidingnet. Op 1 mei 1906 is het Edese waterleidingnet operationeel.

Trage groei
In de eerste jaren na de oprichting van de waterleidingmaatschappij blijven de resultaten achter, omdat het aantal aansluitingen in het dorp tegenvalt. In 1914 telt men minder dan 300 aansluitingen, maar gelukkig zijn de kazernes goede klanten. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog neemt het waterverbruik sterk toe, onder andere als gevolg van de mobilisatie en grote leveringen aan het Belgisch vluchtoord op heide. 

Pompgebouw
Door de toename van het waterverbruik wordt de pompcapaciteit onvoldoende. In 1915 investeert men flink in de bouw van een nieuw pomphuis en nieuwe motoren, met een totaal vermogen van 72 pk. Het nieuwe pompgebouw wordt gebouwd aan de Klinkenbergerweg, tegenover de watertoren en het reeds bestaande pomphuis. In het nieuwe gebouw wordt naast de pompen ruimte gemaakt voor kantoren en een werkplaats. In dit markante gebouw is nu restaurant ‘Het Pomphuis’ gevestigd. In 1937 wordt de pompcapaciteit opnieuw vergroot. Achter het pompgebouw worden vier nieuwe schachten gebouwd met een diepte van 12 meter, voorzien van elektrische centrifugaalpompen.

Vele functies
Vanwege de toen heersende woningnood wordt in 1920 in de watertoren een woning gebouwd voor de tweede machinist. Tot de jaren ’50 is deze woning als zodanig gebruikt. Tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog is het terrein achter de watertoren gebruikt als sportveld. In het gehele dorp is dan (nog) geen sportterrein te bekennen! In de naoorlogse jaren gaf een blauwe vlag op de toren aan dat de ijsbaan achter De Reehorst geopend was.

1940-1945
De oorlogsjaren doorstaat de watertoren redelijk goed en ook de waterlevering aan de aangeslotenen loopt tot het einde van de oorlog betrekkelijk probleemloos. In de mobilisatieperiode heeft het Nederlandse leger er een observatiepost. Gedurende de bezetting gebruikt het Duitse leger de toren hiervoor eveneens. In 1940 worden enkele granaten op de toren afgeschoten, maar deze veroorzaken geen grote schade. Halverwege de bezetting is de witte houten bovenbouw overgeschilderd in camouflage kleur (enige tijd na de oorlog wordt de originele kleur weer aangebracht). Op de dag van de bevrijding van Ede, 17 april 1945, krijgt het reservoir van de toren een voltreffer. Storingsvuur door de oprukkende geallieerden vanaf de Ginkel is de oorzaak. De schade kan vrij snel worden hersteld.

Overname
In 1949 neemt de gemeente Ede de Edese Waterleiding Maatschappij over na moeizame onderhandelingen. De gemeente wordt hierdoor ook eigenaar van de watertoren. Twee jaar later worden het waterleidingbedrijf en het gemeentelijk gasbedrijf samengevoegd. Later treedt het bedrijf toe tot de Veluwse Nutsbedrijven, later overgenomen door Nuon, en inmiddels ondergebracht bij Vitens.

Einde
Al vrij snel na de overname van het waterleidingsbedrijf verliest de watertoren zijn oorspronkelijke functie. Deze wordt echter nog jaren gebruikt als uitkijkpost van de Veluwse bosbrandweer, als opstellingsplaats voor antennes voor communicatie van politie en brandweer, voor plaatsing van sirenes en als droogtoren voor brandslangen. Veel onderhoud wordt er niet meer gepleegd en de toren raakt langzamerhand in verval en wordt zelfs gevaarlijk. In maart 1977 besluit de gemeenteraad dan ook de watertoren te laten slopen. Ruim een jaar later, op 27 april 1978 om 14.00 uur precies, wordt de toren onder grote belangstelling opgeblazen.

Getoonde foto
GA40111